Saz. Türkçe “çalmak” fiilinden ism-i alet. [Öztuna ,1970 ,s.137]
Müzik yapmak amacıyla kullanılan sesler çıkarmaya elverişli, doğal ya da imal edilmiş her türlü nesne. [Büyük Larousse Sözlük ve Ansıklopedisi, 1986, s.2548]
Osmanlı Sarayında Kullanılan Çalgılar
"Osmanlı Devleti zamanında onbeş, onaltı ve onyedinci asırlarda Ney, Ud, Kanun, Tanbur, Santur, Kemençe, Çöğür, Kopuz, Daire (tef), Zurna, Nakkare, Zil ve Üç telli sazlardan Bulgari veya Bağlama ve Nefir, Davul ve Kös ile yine aynı asırda kullanılan sazlardan Rebab Mizmar İklik Piyşe Nüzhe Mûisikar adlı sazları görüyoruz.
Tarih-i Eb'ülfeth isimli eserinde Dursun Bey Onbeşinci asırda Ud, Şeştar, Tanbur, Rebab, Berbat, Kanun, Ney, Çenk adlarındaki sazları sayıp Şehnaz, Uşşak, Neva, Muhayyer makamlarının meşhur olduğunu beyan ediyor. Bu sazlardan başka yukarda isimlerini kaydettiğimiz sazlardan maada Onyedinci asra kadar Çartar (dört telli ve perdeli), Ravza (beş telli ve perdeli), Şeştar (altı telli), Şeşhane (uda benzeyen uzun kollu perdesiz telli saz), Çeşte (Çöğür gibi telli küçük karınlı yuvarlak kolu kısa, telli, sık perdeli beş kirişli saz), Mugni (Kanun şeklinde yirmi dört kirişli saz), Sunder (Çögür'e benzeyen gövdeli on telli saz), Berbat (Kopuza benzeyen saz), Bonkar (bir telli sazlardan olup Evliya Çelebi tarifini yapmamıştır), Şarkı (Çartara benzeyen telli Türkmen sazı), Yeltem (Tanbura cüssesinde, boyu daha kısa Akşemseddin oğlu Şemsi Çelebi icadıdır- Bonkar da onun icadıdır).
Gördüğümüz sazlardan saraydaki fasıl heyetine dahil olan sazlar, devrine göre bazı değişiklikleriyle beraber şunlardır : Ud, Kopuz, Kemençe, Kanun, Mûsikar veya Mıskal, Ney, Çenk, Tanbur, Santur, Çöğür, Bozuk, Sinekeman, Daire (tef)."
Türk Mûsikîsinde Çalgılar
Müzikte çalgı, istisnâi birkaç form dışında, Ses Müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru ve başlıbaşına bir Müzik türü olarak çifte fonksiyona sahiptir .Türklerin Hun'lardanberi her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyetten sonra bir din adamlarının etkisiyle Mehterhâne, Enderûn ve sazın serbest oldugu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir. Osmarılı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür .Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli/saplı çalgıların atası olan Kopuz'un ömrü 18.yy'a kadar devam edebilmiş, 10 ila 16. yy. arası çok revaçta olan Ud yerini --l9.yy. sonunda yeniden almak üzere-- 1 7 .YY .dan itibaren Tanbur'a bırakmış, tarihi Türk harpi Çeng'le, Türk pan flütü Miskal 19.yy, Santur ise 20. yy .da artık kullanılmaz olmuşlardır .Önce viola d'amore şeklinde Sinekemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemençe ve Lavta 20. yy.da klasik mûsikîye de girmiş; Kaşık'la Zilli Maşa'nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca'larla birlikte tarihe karışmıştır. Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayısı da, çeşitli çalgıların kaynaklarına göre değişiklik -daha doğrusu artış- göstermiştir: II. Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9. Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir.
Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji'de çalgılar,hangi Müzik söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler gözönüne alınarak, vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir .'Ritm sazlar'da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta: nefesli ve telli çalgılar -ritm çalgılarına paralel- 'melodi çalgıları' adını almakta, nefesliler 'dilli' ve 'dilsiz', telliler de 'mızraplı' ve 'yaylı' alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır .Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı-nefesli-telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları. Biz burada. Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı-nefesli-telli (mızraplı-yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız .
Vurmalı Sazlar
1) Tahtalar
Çevgân (Askeri Müzik)
Kaşık (Halk Oyunları)
Çalpara veya Çengi Çubuğu (Köçekçe ve Tavşanca'larda)
2) Zilliler
Zil (Halile)
(Tekke Müziği)
Mehter Zili
(Askeri Müzik)
Hitit Sistrumu
(Askeri Müzik.)
Zilli Maşa
(Halk oyunları)
Parmak Zili
(Eski ve yeni Raks Müziği)
3) Derililer
Kös
Askeri Müzik
Davul
Askeri ve Halk Müziği
Nakkare
Askeri Müzik
Kudüm
Tasavvuf ve Klâsik Müzik
Dâire
Klâsik Müzik
Def
Fasıl Müziği
Bendir
Tasavvuf Müziği
Nevbe
Tasavvuf Müziği
Darbuka
Oyun havaları
4) Fırınlanmışlar
Cam Bardaklar
Oyun Müziği
Kâseler
Oyun Müziği
Fincanlar
Oyun Müziği
B.Nefesli Sazlar
1) Dilliler
Zurna
Askeri ve Halk Müziği
Mey
Halk Müziği
Kaval
Halk Müziği
Tulum
Halk Müziği
Sipsi
Halk Müziği
Çifte
Halk Müziği
Arğul
Halk Müziği
Düdük
Halk Müziği
2) Dilsizler
Nefir
Askeri Müzik
Kaval
Halk Müziği
Ney
Klâsik ve Tasavvuf Müziği
Girift
Klâsik Müzik
Miskal
Klâsik Müzik
Pîşe
Klâsik Müzik
Mû
Klâsik Müzik
Kara kamış
Klâsik Müzik
Komuz
Oyun Müziği
Garmon
Mızıka ve Oyun Müziği
Hokkabaz Borusu
Eğlence Müziği
Mizmar
Klâsik Müzik
C. Telli Sazlar
1) Yaylılar
Iklığ
Halk Müziği
Sînekeman
Klâsik Müzik
Keman
Klâsik Müzik
Rebab
Tasavvuf Müziği
Klâsik Kemençe
Klâsik Müzik
Karadeniz Kemençesi
Halk Müziği
Ağaç Kemane
Halk Müziği
Yaylı Tanbur
Klâsik Müzik
Kabak Kemane
Halk Müziği
2)Mızraplılar
Kopuz
Askeri ve Halk Müziği
Kolca Kopuz
Halk Müziği
Lâvta
Oyun Müziği
Çeng ( Mugni)
Klasik Müzik
Tanbur
Klasik Müzik
Ud
Klâsik ve halk Müziği
Kanun
Klâsik ve halk Müziği
Santur
Klâsik Müzik
Saz Ailesi
Cura
Halk Müziği
Cura-Bağlama
Halk Müziği
Bağlama
Halk Müziği
Tanbura
Halk Müziği
Dîvan (Meydan) sazı Halk Müziği
Tar Ailesi
Dombra
Halk Müziği
Dotar
Halk Müziği
Setar
Halk Müziği
Asya Türkleri Müziği Çalgıları
Balaban (MEY)
Halk Müziği
Gubuz
Halk Müziği
Koray
Halk Müziği
Sıbızgı
Halk Müziği
Mazhar
Halk Müziği
Gıçek
Halk Müziği
Kılkopuz
Halk Müziği
Rubab
Halk Müziği
Nay
Halk Müziği
Kemença
Halk Müziği